Kaynak: rightsinfo.org

Türk yetkililer Türkiye’de son olan başarısız darbe girişimini takiben ilan edilen olağanüstü hal sonrasında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin ‘askıya alınacağını’ açıkladı.

Bunun etkisi, Sözleşmede yer alan hakların birçoğu geçici olarak durdurulacaktır.

15 Temmuz Cuma gecesi birkaç saat içinde yüzlerce Türk askeri ülkenin mevcut hükümetini devirme girişiminde Türk şehirlerinde kilit bölgeler olan Ankara ve İstanbul’da kontrolü ele geçirmiş göründü. Darbe girişimi başarısız oldu. Cumhurbaşkanı Recep Erdoğan buna ”devlete karşı ihanet ve ayaklanma eylemi” dedi.

21 Temmuz Perşembe günü Türkiye’nin Başbakan Yardımcısı, Numan Kurtulmuş,  geçtiğimiz Kasım ayında IŞİD militanlarının son saldırılarından sonra Fransa’nın Sözleşmeyi geçici olarak askıya alması örneğini takip ederek Türkiye’nin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini askıya aldığını söyledi. ” Olağanüstü hal Türkiye’deki sokağa çıkma yasağı, toplanma ve basın özgürlüğünü vs. kapsamamaktadır. Bu 1990’ların sıkıyönetimi değildir” dedi. Sözleşme ile uyumlulukları izleyen Avrupa Konseyi’ne,  Türkiye’nin istekleri resmi olarak bildirilmiştir.

‘Askıya almak’ ne anlama geliyor?

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesini askıya almaya yalnızca Sözleşme’nin 15.Maddesinde tanımlanan sınırlı durumlarda izin verilir. Bunun anlamı, insan haklarını koruma altına almayı gerektiren devletin yükümlülüğü ve bazı insan hakları bu Sözleşme’de öngörüldüğü gibi geçici bir süre geçerli olmayacaktır.

Askıya alma hakkına yalnızca savaş veya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde müracaat edilebilir. İşte Madde 15:

Olağanüstü hallerde askıya alma

1. Savaş veya ulusun varlığını tehdit eden başka bir genel tehlike halinde her Yüksek Sözleşmeci Taraf, ancak durumun gerektirdiği ölçüde ve uluslararası hukuktan doğan başka yükümlülüklere ters düşmemek koşuluyla bu Sözleşmede öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler alabilir.

2. Yukarıdaki hüküm, meşru savaş fiilleri sonucunda meydana gelen ölüm hali dışında, 2. madde ile 3. ve 4. maddeler (fıkra 1) ve 7. maddeyi hiçbir suretle ihlale mezun kılmaz.

3. Bu maddeye göre aykırı tedbirler alma hakkını kullanan her Yüksek Sözleşmeci Taraf, alınan tedbirler ve bunları gerektiren nedenler hakkında Avrupa Konseyi Genel Sekreteri’ne tam bilgi verir. Bu Yüksek Sözleşmeci Taraf, sözü geçen tedbirlerin yürürlükten kalktığı tarihi de Avrupa Konseyi Genel Sekreteri’ne bildirir.

Bu Türkiye’de tüm insan hakları askıya alınacak anlamına mı geliyor?

Hayır. Devletler yalnızca belirli hakları askıya alabilirler. Örneğin,  Madde.2 (yaşama hakkı), Madde.3 (işkence yasağı), Madde.4/1 (kölelik yasağı) ve Madde.7 (cezaların yasallığı), 6 No.lu Ek Protokol Madde.1 (barış zamanında ölüm cezasının kaldırılması), 13 No.lu Ek Protokol Madde.1 (her türlü koşulda ölüm cezasının kaldırılması). Bunlar ‘askıya alınamayan haklar’ olarak bilinir.

Bir Devlet sadece kesinlikle gerekli olan durumlarda, durumun gerektirdiği ölçüde bu Sözleşmede öngörülen yükümlülüklere aykırı tedbirler alabilir.

Bu daha önceden oldu mu?

Evet. 1996’da Türk hükümeti Güneydoğu’daki PKK ismiyle anılan bir grubun terörizmi sebebiyle Sözleşmeyi askıya aldı.  Yargı denetimi olmadan uzun süre gözaltına alınan ve kötü muamele(işkence) edilen insanlar tarafından Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Türkiye aleyhine birçok dava getirildi. Bir davada, Türkiye olağanüstü halin haklı çıkaramayacağı şekilde hâkim izni olmadan bir adamı 18 gün boyunca gözaltında bulundurmuştur.

Devletler ne sıklıkla AİHS’yi askıya alıyorlar?

Daha önceden sekiz devlet, İngiltere’nin Kuzey İrlanda sorunu esnasında Sözleşme’yi askıya alması ve ardından 11 Eylül 2001 terörist saldırıları da dâhil olmak üzere, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinde askıya alma hakkından yararlanmıştır. En son Kasım 2015’te Fransa, Paris terörist saldırılarını takiben Sözleşmeyi askıya almıştır. Askıya almaların tam listesi şurada.

AİHS’yi askıya almaya itiraz edilebilir mi?

AİHS’yi askıya almaya, uygulanması ile ilgili gerekçeyle vaka bazında bir dava ile itiraz edilebilir yukarıda bahsedilen Türkiye ile ilgili davalara bakınız.

Çeviren: Seda Kılıç